Çağımızda ülkelerdeki ekonomik ve hatta siyasi gelişmeleri anlayabilmenin önkoşullarından biri, dünya ekonomisine yön veren şirketlerin incelenmesidir.

TEKGIDA-İŞ SENDİKA AKADEMİSİ

Bu raporun amacı, 2020 yılı itibariyle dünya ekonomisinde ve bazı durumlarda çeşitli ülkelerin siyasetinde etkili olan büyük şirketlerin tanıtılmasıdır.

Bir ülkenin gayrisafi yurtiçi hasılası ile şirketlerin cirolarının karşılaştırılması mantıklıdır. Birinci veri, bir ülkede bir yıl içinde üretilen mal ve sunulan hizmetler karşılığında elde edilen geliri ifade eder. Şirket ciroları ise şirketlerin bir yıl içindeki satışlarından elde ettiği gelirdir.

Türkiye’nin 2020 yılında gayrisafi yurtiçi hasılası (milli geliri) 717 milyar dolardı. ABD merkezli Walmart Şirketi’nin 2020 yılı cirosu 524 milyar dolar, Çin Halk Cumhuriyeti merkezli Sinopec Grubu’nun cirosu 407 milyar dolar, Çin H.C. merkezli State Grid Şirketi’nin cirosu 384 milyar dolar, Çin H.C. merkezli China National Petroleum Şirketi’nin cirosu 379 milyar dolar ve Hollanda merkezli Royal Dutch Shell Şirketi’nin cirosu 352 milyar dolardı. Diğer bir deyişle, dünya sıralamasında ilk iki sırada yer alan tekelci şirketlerin cirolarının toplamı Türkiye’nin milli gelirinden 214 milyar dolar daha fazlaydı.

Türkiye’nin merkezi yönetim bütçesi (devlet bütçesi) 2020 yılında 1.029.493 milyon TL idi. ABD Doları kuru 8,60 TL olarak kabul edilirse, devletimizin bütçesi yaklaşık 119,7 milyar dolardı. Fortune Dergisi’nin küresel düzeyde en büyük 500 şirket sıralaması incelendiğinde, 55 şirketin cirosunun Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin gelirinden fazla olduğu görülmektedir.

Aynı çarpıcı tablo dünyanın önde gelen tekellerinin istihdamına ilişkin verilerde de görülmektedir.

Türkiye’de 2020 yılı Aralık ayında merkezi yönetim kurumlarında toplam istihdam 4,1 milyon, yerel yönetimlerde istihdam 707 bindi.

ABD merkezli Walmart Şirketi’nin toplam istihdamı 2,2 milyondu. Çin H.C. merkezli China National Petroleum Şirketi’nin istihdamı 1,3 milyondu. Çin H.C. merkezli State Grid Şirketi’nde ise 908 bin kişi çalışıyordu. Bu üç şirketin toplam istihdamı, Türkiye’de merkezi devlet tarafından istihdam edilen memurlar, işçiler, sözleşmeli personel toplamından daha fazlaydı.

Günümüzde küresel düzeyde faaliyet gösteren tekelci işletmelerden veya ulusötesi şirketlerden söz edildiğinde, ele alınan büyüklükler böyledir. Türkiye’nin milli geliri, devlet bütçesi ve kamu kesiminde istihdama ilişkin verileri, birçok ülkedekinden çok daha büyüktür. Bu açıdan bakıldığında, bu küresel tekellerin her biri, dünyanın birçok ülkesinden daha büyüktür, daha güçlüdür, küresel düzeyde politikaların belirlenmesinde onlarca ülkeden daha etkilidir.

Bu rapor, küresel düzeydeki tekellerin ve/veya ulusötesi şirketlerin bugünkü durumuna ilişkin bir özet sunmaktadır.

ULUSÖTESİ ŞİRKETLER VE  GÜÇLERİ

Bir şirketin “ulusötesi” olarak nitelenebilmesi için, kaynaklandığı ülke dışında, iki veya daha fazla ülkedeki faaliyetlere ağırlık vermesi ve şirket yönetiminin karar almada bölgesel veya küresel olanakları ve seçenekleri gözönünde bulundurması gerekmektedir. Örneğin, yalnızca Türkiye’de faaliyet gösteren ve iç pazara yönelik olarak üretimde bulunan bir şirket, ne kadar büyük olursa olsun, “ulusötesi” değildir.

Buna karşılık, üretim, araştırma-geliştirme, satış gibi konularda Avrupa, Ortadoğu veya Orta Asya gibi bölgelerdeki ülkelerle yakın ilişki içinde olan ve atacağı adımları bu ülkelerdeki faaliyetlerini bir bütün olarak değerlendirerek belirleyen bir şirket, “ulusötesi”dir.

Bu nitelikteki ticaret şirketleri, kapitalizmin gelişmesinin ilk aşamalarında ortaya çıktı. Ancak bu şirketlerin istisnalar olmaktan çıkarak önem kazanmaları, 19. yüzyılın son çeyreğinde gerçekleşti.

İkinci Dünya Savaşı’na kadar, ABD ve Avrupa kaynaklı sermaye, tüm dünyada hammadde, petrol, çeşitli tüketim malları ve pazar peşinde koşarak, faaliyetlerini birçok ülkeye yaydı.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki 20-25 yıllık dönemde dünyaya ABD kaynaklı ulusötesi şirketler hakimdi. 1960’lı ve 1970’li yıllarda bilgisayar teknolojisindeki büyük atılım ile taşımacılıkta ve iletişimde yaşanan hızlı gelişme, ulusötesi şirketlerin gelişme sürecini daha da hızlandırdı.

1970’li yıllara kadar dünya ekonomisindeki büyümenin temelinde uluslararası ticaret yatıyordu. 1980’li yıllardan itibaren ulusötesi şirketlerin başka ülkelerdeki yatırımları, dünya ekonomisinin belirleyici özelliği oldu. Özellikle 1990’lı yılların ikinci yarısından itibaren azgelişmiş ülkelere yapılan ulusötesi şirket yatırımlarında büyük artışlar olmaya başladı.

1970 yılında dünyada 7 bin dolayında ulusötesi şirket vardı. 1995 yılında bunların sayısı 39 bini aşmıştı. Bu şirketlerin yüzde 95’i gelişmiş kapitalist ülkelerde kurulmuştur. Bu şirketlerin dünya ölçeğindeki şirketlerinin veya ortaklığının sayısı ise 270 binin üstündeydi.

Bu ulusötesi şirketler içinde az sayıdaki şirket büyük bir güce sahipti. 1992 yılında en büyük 100 ulusötesi şirketin toplam varlığı 3,4 trilyon dolardı. 1999 yılında General Motors’un satışları 161,3 milyar dolar, Daimler-Chrysler’in satışları 154,6 milyar dolar ve Ford Motor’un satışları da 144,4 milyar dolardı. Bu 39 bin şirketin en tepedeki yüzde 1’lik bölümü, dünya ölçeğindeki yabancı sermaye yatırımlarının yüzde 50’sinden fazlasına sahipti.

1990’lı yılların başlarında bu şirketlerin ve ortaklıklarının dünya ölçeğindeki satışları, dünyanın toplam ihracat rakamlarını aşmıştı. Bu yıllarda dünyanın en büyük ulusötesi şirketleri, Shell, Exxon, IBM, General Motors, General Electric, Toyota, Ford, Hitachi, Sony ve Mitsubishi idi.

1990’lı yılların ikinci yarısında ulusötesi şirketlerin toplam istihdamı 73 milyon kişi dolaylarındaydı. Yalnızca General Motors şirketinin çalıştırdığı işçi sayısı 756 bindi. Bunların 270 bini ise ABD dışındaki ortaklıklarda çalışıyordu. Nestle şirketinin kendi ülkesi dışında gıda alanındaki ortaklıklarında 203 bin kişi, Philips’in kendi ülkesi dışındaki elektronik yatırımlarında ise 200 bin kişi çalışıyordu.

Shell şirketinin yıllık toplam satışları, İran’ın bir yıllık milli gelirine eşitti. Shell şirketi, 50 ülkede petrol çıkartmakta, bu petrolü 34 ülkede rafine etmekte ve 100 ülkede bu ürünleri pazarlamaktaydı. 1990’lı yılların ikinci yarısında Shell’in işyerlerinde 117 bin kişi çalışıyordu. Bunların 85 bini, şirket sermayesinin kaynaklandığı Hollanda ve İngiltere dışındaydı.

1990’lı yıllarda Mitsui ve General Motors şirketlerinin yıllık satışları, Türkiye, Danimarka ve Portekiz’in milli gelirlerinin toplamından daha fazlaydı. Dünyanın en büyük 100 ekonomisinin 51’i ulusötesi şirketler, yalnızca 49’u ülkelerdi. Dünyanın en büyük 200 ulusötesi şirketinin toplam satışları, dünyanın 191 ülkesinin ilk öndeki 9’u dışındaki 182’sinin toplam ekonomilerinden büyüktü.

Daha 1990’lı yıllarda ulusötesi şirketler belirli mal ve hizmet üretiminde dünyaya hakimdi. Bu hakimiyet 2000’li yıllarda daha da arttı.

1990’lı yıllarda dünyanın en büyük beş otomobil ve kamyon üreticisi, dünyadaki motorlu araç satışının yaklaşık yüzde 60’ını kontrolleri altında tutuyordu. Dünyanın en büyük beş petrol şirketi, bu sektörde dünya pazarının yüzde 40’ından daha fazlasına sahipti. Kimya sektöründe önde gelen beş şirketin dünya piyasası içindeki payı yüzde 35’ti. Elektronik ve çelik sektörlerinde, en büyük beş şirketin dünya piyasası içindeki payı yüzde 50’nin üstündeydi. Elektronik alanında 23 ulusötesi şirketin dünya pazarındaki payı ise yüzde 80’di.

Dünya ekonomisine yön verme gücüne sahip şirketler veya çokuluslu/ulusötesi şirketler, dünyanın her tarafında oyunun kurallarını kendileri koymak istemektedir. Ulusal (milli) devletlerin kendi halklarının çıkarları doğrultusunda koyabilecekleri çeşitli engeller, ulusötesi sermayenin hareket serbestliğini kısıtlayabilir. Bu nedenle, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki dönemde Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu, GATT gibi uluslararası ticaret ve finans kuruluşlarının ana görevlerinden biri, ticaretin serbestleştirilmesi adına, ulusal devletlerin koyabilecekleri engellerin kaldırılmasıydı.

Bu girişimler ilk başta Gümrükler ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) aracılığıyla gerçekleştirildi. GATT kısa bir süre önce Dünya Ticaret Örgütü’ne dönüştürüldü. Bugün Dünya Ticaret Örgütü’nün ana görevi, ulusötesi şirketlerin serbestçe faaliyet gösterebilecekleri bir ortamı yaratmaktır. Bu ise, ulusal devletlerin gücünün ve rolünün sistemli bir biçimde azaltılması demektir.

Tekelci işletmelerin veya çokuluslu/ulusötesi şirketlerin kârlarını uzun vadede azamileştirmesinin yolu,

-daha ucuz hammadde kaynaklarına erişmek;

-daha nitelikli ve ucuz işgücünden yararlanmak;

-sendikalardan ve işçiyi koruyucu mevzuattan kurtulmak;

-çevre konusundaki kısıtlamalardan ve işçi sağlığı ve iş güvenliği konusundaki yükümlülüklerden kaçmak;

-bazı ülkelerin sağladığı çeşitli teşviklerden (parasız arazi, düşük fiyatla elektrik ve su sağlanması gibi) yararlanmak;

-gümrük engellerinden kurtularak, piyasalarda daha etkili olmak ve hakimiyet kurmak;

-tüketici örgütlerinin çok zayıf olduğu koşullarda, gelişmiş ülkelerde üretimi ve pazarlanması yasaklanmış olan ürünleri üretmek ve pazarlamak;

-çeşitli yeni ürünlerin üretimini ve satışını denemek;

-yüksek kâr oranlarıyla mal pazarlayabilmek;

-daha az vergi vermek veya hiç vergi vermemekten geçmektedir.

Fortune Dergisi’nin 2021 yılında yayınladığı 2020 yılına ilişkin verilere göre, dünyanın ciro açısından en büyük şirketi, ABD merkezli Walmart’tı. Şirketin 2020 yılı cirosu 524 milyar Dolar, kârı 14,9 milyar dolardı ve şirket 2,2 milyon kişiyi istihdam ediyordu.

2020 yılında yaptığı ciro açısından dünyanın en büyük 500 şirketi içine giren tek Türk şirketi, Koç Holding’dir. Fortune Dergisi’nin yayınına göre, Koç Holding, 2020 yılında ciro açısından dünya sıralamasında 471. sıradaydı; cirosu 27,1 milyar dolar, kârı 773,8 milyon dolardı; 92.990 kişiyi istihdam ediyordu. 1995-2020 döneminde dünyanın en büyük 500 şirketi içinde yalnızca Koç Holding yer alabildi. Koç Holding bu listeye ilk kez 2012 yılında 222.sırada girebildi. Ciro büyüklüklerine göre Koç Holding’in sırası 2013 yılında 217., 2014 yılında 341., 2015 yılında 381., 2016 yılında 419., 2017 yılında 463., 2018 yılında 435., 2019 yılında 423. ve 2020 yılında 471. idi.

Dünya ekonomisine yön veren büyük şirketlerin önemli bir bölümü ABD kaynaklıdır. 2020 yılında dünyanın en büyük 50 şirketinden 22’si, 100 şirketinden 34’ü ve 500 şirketinden 121’i ABD merkezliydi.

ABD’yi Çin Halk Cumhuriyeti izliyordu. Çin Halk Cumhuriyeti’nin büyük nüfusu güçlü bir iç pazar oluşturduğundan, Çin şirketlerinin cirolarının önemli bir bölümü ülke içinde gerçekleşmiştir. Ancak yine de Çin şirketlerinin dünya ekonomisindeki rolü ve etkisi sürekli olarak artmaktadır.

Çin Halk Cumhuriyeti şirketlerinin dünya sıralamasında son 25 yıllık dönemde nasıl öne çıktığı Fortune Dergisi’nin geçmiş yıllara ilişkin sıralamalarında açıkça görülmektedir.

1995 yılında dünyanın en büyük 500 şirketi içinde yalnızca 2 Çin şirketi vardı: 207. sırada Bank of China ve 209. sırada Sinochem.

2000 yılında dünyanın en büyük 50 şirketi içinde Çin şirketi yoktu. En büyük 100 şirket içinde yalnızca 2 Çin şirketi bulunuyordu. 500 büyük şirket içinde de yalnızca 9 Çin şirketi vardı.

2012 yılında dünyanın en büyük 50 şirketi içinde 3 Çin şirketi vardı. Dünyanın en büyük 100 şirketi içinde Çin şirketlerinin sayısı 5’ti. Dünyanın en büyük 500 şirketi içinde Çin şirketlerinin sayısı 46 idi.

2020 yılında dünyanın en büyük 50 şirketinin 12’si, 100 şirketinin 24’ü ve 500 şirketinin 124’ü Çin’deydi.

Japon şirketleri de dünya sıralamasında yer alıyordu. Dünyanın en büyük 50 şirketinin 3’ü, 100 şirketinin 8’i Japonya merkezliydi. 500 şirket içinde Japon şirketlerinin sayısı 53’tü.

Dünyadaki şirket sıralamasında Almanya ve Fransa yarışıyordu.

Dünyanın en büyük 50 şirketi içinde Alman şirketlerinin sayısı 3’tü. 7 Alman şirketi, en büyük 100 şirket, 27 Alman şirketi de dünyanın en büyük 500 şirketi içindeydi.

2 Fransız şirketi ilk 50 içinde, 3 Fransız şirketi ilk 100 içinde ve 31 Fransız şirketi de ilk 500 şirket içinde yer almıştı.

Dünyada 2020 yılında cirosu açısından 31. sırada yer alan Ford Motor Şirketi’nin faaliyette bulunan üretim birimleri, bulundukları ülkeler ve istihdamları aşağıda verilmektedir:

Ford Motor’un Üretim Birimleri/Ortaklıkları