Tütün ihracatı 2011 yılının ilk 11 ayında geçen yıla göre yüzde 4,16 gerileyerek 614 milyon dolar olarak gerçekleşti. Sektörün 2010, 2009 ve 2008 yılı ihracatı ise sırasıyla, 698,72 – 739,16 ve 699 milyon dolardı. Sektörün en büyük ihraç pazarları ise 2011 ilk 11 ay itibariyle, 92 milyon dolarla ABD, 67 milyon dolarla Belçika, 41 milyon dolarla Endonezya, 31,8 milyon dolarla Suudi Arabistan ve 29 milyon dolarla Almanya oldu.

 

 

       Devletin elini tütün sektöründen çekmesi 1990’ların ikinci yarısına denk geliyor. Bu dönemde özel sektörün piyasalara girişiyle beraber sektörde radikal değişiklikler yaşandı. 2008’de Tekel’in piyasalardan çekilmesiyle ise özel sektör faaliyetlerinde yaşanan artış ve tütün üreticilerinin devlet desteğinin olmadığı bir ortamda ürünlerini pazarlamaya başlamaları farklı sorunları beraberinde getirdi. Dikim alanları azaltılan sektörde, bu ziraatı büyük ölçekli olarak gerçekleştiren çiftçiler de, zamanla politikaların değişiminden ötürü sektrden elini çekti. Değişen tütün politikası uygulamaları tütün üreticilerine ve üretimine büyük bir sekte vururken, 2002 yılında uygulamaya giren Tütün Yasası ve getirdiği sınırlamalar günümüzü anlamak açısından belirleyici. Türkiye’de tütün, tütün mamulleri ve alkollü içkilerde devlet tekeline son veren yeni düzenlemeyle, küçük üretici ve ithalatçıların piyasaya girişleri yasaklandı. Tütün sektöründe serbestleştirmeyi sağlayan ve tütün için destekleme alımlarını kaldıran, tekelin tüm varlıklarını özelleştirn yasayla beraber, tütün üreticisi sayısı neredeyse yarı yarıya azaldı. Her şeye rağmen, tütündeki üretim ve ihracat, tarımın diğer kollarına göre daha iyi konumda ve ihracatın artışı söz konusu. Diğer yandan dünya genelinde artan sigara fiyatları, büyük bir tehdit. 2002 yılında değişen Tekel Yasası’yla beraber devletin tütün sektöründen çekilmesinin kısmen önü açıldı. Yeni kanun sayesinde tütün ve alkol sektörünü düzenleme ve denetleme görevi Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu’na (TAPDK) verildi.

 

       Tütün sanayisini burada temsil eden bir yetkili olmadığını belirten TİM Sektörler Konseyi Üyesi Noyan Gürel, zaman zaman bazı düzenlemerin oluşturulmasında sıkıntılar yaşanıldığını belirtiyor. Gürel, tütün ziraatının sözleşmeli üretime başkamasından dolayı sadece elinde tütün üretim kontratı olan üreticinin güvence altında olduğunu da sözlerine ekliyor. Kontrat dışında üretilen tütnlerin alım garantisi olmadığını söyleyen Gürel, düzenlemenin çıktığı ilk senelerde alternatif bir satış yöntemi olarak tütünün açık artırma yoluyla satıldığını kaydediyor. Çok kısa bir süre için yürürlükte olan bu uygulamanın artık gündemde olmamasından oldukça memnun sektör. Sonrasındaki uygulamanın Tekel sigara üretim ve dağıtım müesseselerinin özelleştirilmesiyle gerçekleştiğini söyleyen Noyan Gürel, “Tekel yalnızca kendi ihtiyacı olan tütünün üretimiyle alakalı üretim kontratı yaptı ve sonrasında özelleştirme tamamlanınca, yaprak tütün üretiminden de çekildi. Tekel’in hükümet adına tütüm üretiminden çekilmesinin etkisi en çok Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde hissedildi. Burada yetişen tütün cinsi, evsafı ve üretim maliyeti dolayısıyla dünya piyasalarnda yer bulamadı. Çünkü yarı şark ve aroması daha düşü bu cins tütünler, dünyanın başka bölgelerinde düşük maliyetlerle üretiliyordu. Böylece bu tütünler, iç piyasada yer bulabildi ve bu da üreticiler için çok daha düşük üretim demek oldu” diyor.

 

 

       Devletin Tekel vasıtasıyla sektörde aktif rol oynadığı senelerde tütün çok farklı bir pozisyondaydı. Gürel, dönemin sektr ve politikalarını kısaca şöyle özetliyor: “Tütün fiyatları o dönemde senede bir defa hükümet tarafından açıklanır ve yetişen tüm mahsule alım garantisi verilirdi. Bu sistem zaman içinde işlevini ve sağlıklı çalışmasını yitirmişti. Tütün sektöründeki değişim, tüm ülkeyi etkiledi. Devlete çok büyük bir yük olmamasına rağmen sektörün bu şekilde lanse edilmesinden üzüntü duyuyoruz. Arza, talebe bakılmaksızın yapılan bu revizyonlar politik ve kısa vadeli olarak ele alındı. 2002’de sonrasında Tekel’in elinde birikmiş 450-500 milyon kilo tütün stoku vardı. Bunlar büyük iskota oranları uygulanarak pazarlandı. Bu stokların satışı seneler sürdü, Türkiye’den tütün alan alıcılar da hazıra ve ucuza alıştı. Az çok her alıcı Tekel’in tütün stoklarından nasibini aldı ve miktarın çok büyük olmasından dolayı da stoklar eriyince ne olacağı üzerinde fazla düşünülmedi. Harman maliyeti alıcılar tarafından cazip fiyatlı bulunarak ucuzlamış oldu. Stoklardaki tütün çok yüksek maliyetlerle üretilmiş ve işlenmişti. Depolanma maliyetleri de bir o kadar yüksekti.”
 

       Gürel, bugün Tekel stoklarının tamamıyla tükenmiş olduğunu belirtiyor. Türkiye’den tütün almak isteyen bir yaprak tütün alıcısının halihazırdaki mahsulden yetişen tütüne alıcı olmak zorunda olduğunu dile getiren Gürel, son birkaç senedir alıcılarını hazırladıkları yeni sistemle tanıştırdıklarını, yalnızca kontrat karşılığı tütün üretimi yaptıklarını kaydediyor. Bu üretim bir anlamda sipariş üzerine yapılıyor. Gürel, tütün üreticilerinin, tütünleri tarlaya dikmeden, üretilen kaliteye göre sonunda verilecek fiyatı peşinen bildiklerini söylüyor. Bunun da son zamanlarda talebe göre değişen bir fiyat grafiğine göre şekillendiğini sözlerine ekliyor. Sektör olarak üreticileri, devletin sektörden çekilmesinden sonra desteklemeye çalıştıklarını belirten Gürel’e göre sektör yatırımlarla büyüyecek.

 

 

       Gürel, son birkaç senedir tütün ziraatına yönelik olarak çok geç kalınmış yatırımları yapmaya başladıkları bilgisini veriyor. Tütünün tohumundan başlayarak tarlada kullanılan tüm yöntemleri gözden geçirdiklerini söylüyor Gürel: “Ulaşmaya çalıştığımız noktaysa, sektörümüzde devlet desteği olmaksızın sürdürülebilir bir büyüme grafiği yakalamak.” İç pazardaki görünümden de bahseden Gürel, Türkiye’deki yaprak tütün sektörünü ayakta tutanın ihracat olduğunu söylüyor. Ülkeye bu anlamda net döviz girdisi yaratan bir sektör olduklarını sözlerine ekleyen Gürel, şark tiği tütün üretiminde dünyada lider konumunda olduklarından bahsediyor. Gürel’e göre, doğru politikalarla desteklenmesi durumunda sektör daha da yükseklere çıkma potansiyeli taşıyor. Dünya genelinde son 40-50 seneden beri tüketilen sigara harmanlarında bir değişim olduğunu söyleyen Gürel, yerel olarak tabir ettiğimiz yerli tütünden yapılan sigara mamullerinden harmanlı sigaralara bir geçiş olduğunu ifade ediyor. Türkiye’de bu geçişin daha geç yaşandığını belirten Gürel, Tekel’i başka sigara üreticilerine üretim lisansı vermesiyle ve hatta özelleşmesiyle beraber oluşan rekabet ortamında bu geçişin yaşandığı söylüyor: “ Türkiye sigara piyasası şu an yüzde 85 oranında Amerikan Blend dediğimiz sigaraların satıldığı bir Pazar haline geldi. Globalleşme çok hızlı ilerliyor. Bu sürecin yavaşlatılması ancak korunmacı ekonomilerde gerçekleşebiliyor. Türkiye’deyse sigaralarda kullanılan tütünlerin çoğu ithal.”

 

 

       Dünya genelinde harmanlaşmış tütün kullanılarak üretilen sigaralarda yüzde 15 oranında Türk tiği tütün kullanılıyor. Bu talebin yüzde 50’si de Türkiye tarafından karşılanıyor. Son dönemde Çin ve Hindistan toplam 20-25 milyon kilogram dolayında üretim kapasitesine sahip. Ege Bölgesi’nde üretilen ve bu yıl 60 milyon kilogram olan İzmir tiği tütün ve Karadeniz Bölgesi’de bu sezon 15 milyon kilogram üretilen Samsun ve Bafra tipi tütün Çin ve Hindistan tütünüyle bir rekabet yaşıyor. İki ülke de henüz tütün üretiminde Türkiye standartlarında değil, Tütün, küresel mali krizden olumsuz etkilenmeyen sektörlerden biri. Özellikle Batı ülkelerinde yapılan sigara kullanımını azaltmada ne yazık ki yetersiz. Doğu’da Batı’nın aksine bir tüketim artışı söz konusu son dönemde.