Mart 2020’den itibaren salgın ülkemize resmen giriş yaptı. Hükümet de bulaşıyı önlemek adına bir dizi önlem aldı. Bunlar mekanların kapatılmasıyla başladı. Bazı işyerlerinin çalışmasını durdurması şeklinde devam etti.

Hayat da büyük ölçüde durduğu için mecburiyetten çalışamaz duruma gelen işyerleri oldu. Bununla birlikte işten çıkarmalar da arttı. Çalışanlar buna tepki göstermeye başladı. Zaten mevcut bir krizin içindeyken salgın da buna tuz biber ekti. Hükümet de istihdamı korumak adına bir dizi önlem politikaları belirledi. Bunlar, işten çıkarma kısıtı, ücretsiz izin düzenlemesi ve kısa çalışma ödeneğine hak kazanmanın kolaylaştırılması oldu. Bu önlemler olumlu bir adım olsa da milyonlarca işçi, ücretsiz izin ödeneği ve kısa çalışma ödeneği ile en az yarı yarıya gelir kaybı yaşadı. Peki istihdam ne kadar korunabildi?

Mart ve nisanda işten çıkarmalar artınca 17 Nisan’da işten çıkarma yasağı yürürlüğe girdi. İlk etapta sadece İş Kanunu’nun 25/2’de belirlenen ahlak ve iyi niyet kurallarına aykırılık harici işten çıkarmaya yasak getirildi. Fakat bunun kapsamı daha sonra genişletildi. Bazı tedbirlerin de gevşetilmesiyle birlikte, özellikle geçen yıl 1 Haziran’da başlayan normalleşme süreci ve sonrasında bu düzenlemeler elden geçirildi. İşçinin istifası, işverenin ahlak ve iyi niyet kurallarına aykırı davranması durumunda işçinin iş sözleşmesini tek taraflı feshi, Kod 29’lular olarak anılan işçinin ahlak ve iyi niyet kurallarına aykırılıktan işten çıkarılması ve işin sonlanması veya işyerinin kapanması durumunda işten çıkarma mümkün kılındı. İlk etapta 3 aylık alınan bu önlemler cumhurbaşkanı yetkisiyle uzatıldı.

ÖNLEMLER İŞÇİYİ VURDU

Bu önlemler başta çalışma hayatı uzmanları tarafından olumlu adımlar olarak değerlendirildi. Fakat 25/2’den işten çıkarma durumunu işverenin kendi lehine kullanabileceği konusunda uzmanlar ve sendikalar uyarılarda bulundu. Bu öngörü haklı da çıktı. İşverenler 25/2’den işçi çıkarmaya devam etti. Bu da tabii işçinin hakkını talep edememe durumunu ortaya çıkardı. İşçi ne ihbar ne kıdem tazminatını alabildi ne de işsizlik ödeneği haklarına kavuşabildi. Tamamen ortada kaldı. Birçok işçi bu şekilde işten çıkarıldı. İşten çıkarma kısıtının kapsamı genişletildiğinde, işçi istifa etmek istemiyorsa bile işveren ikale sözleşmesi seçeneğini kullandı. İşçi ücretsiz izin tehdidine maruz kalarak ikale sözleşmesiyle; örneğin işçinin 30 bin lira alacağı oluşuyorsa işveren 15 bin-20 bin teklif ederek, işverenin istifayı dayattığı durumlar oluştu. Tabii işçinin istifası durumunda da işsizlik ödeneği hakkı ortadan kalktı. Bu durum işsizlik ödeneği başvurusu ve hak eden sayılarında da kendini gösterdi.

İŞSİZLİK ÖDENEĞİ ALANLARIN SAYISI YARI YARIYA AZALDI

İşkur’un verilerine göre;

*2019’da toplamda 1 milyon 955 bin 41 kişi işsizlik ödeneğine başvurdu, 1 milyon 13 bin 56 kişi ödeneği almaya hak kazandı.

*2020 verilerinde ise 1 milyon 510 bin 856 kişi başvuruda bulundu, ancak bunlardan yalnızca 509 bin 538’i ödeneği alabildi.

*Yani 2019’da işsizlik ödeneğine başvuranların yarısından fazlası ödeneği almaya hak kazanırken 2020’de başvuranların yalnızca 3’te 1’i ödeneğe erişebildi. Bu da bize şunu gösteriyor; istifaya mecbur bırakılan ya da 25/2’den işten çıkarılanların sayısında artış yaşandı. Çünkü işsizlik ödeneğini hak etme kapsamının dışında kaldılar.

İLK İKİ AY EN AZ 530 BİN KIŞI İŞSİZ KALDI

Mart ayında işten çıkarmalar başladığında önlemler devreye girmeden önceki durum da bu verilere yansıdı. Nisan ayında 220 bin 656 kişi işsizlik ödeneğine başvurdu, mayıs ayında da 308 bin 968 kişi başvuruda bulundu. Yani salgın etkisiyle 2 ayda en az 530 bin kişi işsiz kaldı.

YAPTIRIM YETERSİZ KALDI

Aslında işten çıkarma yasağı pratikte amacımdan saptı ve işçinin tazminatını alarak işten çıkarılmasının önüne geçildiği bir tablo yarattı. İşverenler özellikle son dönemde sendikal örgütlülüğün önüne geçmek için de bu yöntemlere başvurdu. İşçiler ya 25/2’den işten çıkarıldı ya da ücretsiz izne gönderildi. Bunun yanında işverene ceza da kesilmedi değil. Ama esas olan bunun önüne geçebilmekti. Çünkü brüt asgari ücret tutarındaki ceza, işverene geri adım attırmak için yaptırım sağlayabilecek boyutta değildi.

2020’de görünmez işsizlik de katbekat arttı fakat bu durum verilere yansımadığı gibi TÜİK’in dar tanımlı işsizlik verilerinde düşüş görüldü. Ancak umutsuzluk ve herhangi bir nedenle iş aramaktan vazgeçenlerin sayısı ikiye katlandı.

İZİN, DENETİM, GEÇİNİLEBİLİR ÜCRET

İşten çıkarma yasağında işçinin hak kaybı yaşamaması için iş akdinin işveren tarafından tek taraflı feshi durumu izne tabi olmalı ve sıkı denetim altında tutulmalı. İşverenin keyfi davranmasının önüne geçecek bir yaptırım uygulanmalı. İstihdam ancak bu şekilde gerçek anlamda korunabilir. Kısa çalışma ödeneğinden yararlanma koşulları tüm çalışanları kapsayacak şekilde gevşetilmeli ve işçinin hayatını idame ettirebileceği bir ücret düzeyine çekilmeli.

Öte yandan işten çıkarma kısıtı, ücretsiz izin ödeneği 17 Mayıs’a kadar uzatıldı. Ancak kısa çalışma ödeneği 31 Mart’ta sona eriyor. Uzatılmazsa birçok kişi ya işsiz kalacak ya da ücretsiz izne gönderilerek bir gelir kaybı daha yaşayacak.